Armenian version follows below.
Q: May 19 is the Remembrance Day of the Pontic Greek Genocide. Scholars, some human rights organizations, and centers that specialize in genocide studies conduct research on the Pontic Greek Genocide. However, it is one of the less recognized and less well-known genocides.Why did you decide to dedicate your research to the Pontic Greek Genocide?
A: The initial decision was made in 2008 when I was admitted to aspirantura[1] at the Armenian Genocide Museum and Institute of the Armenian National Academy of Sciences. I chose this topic after several discussions with my Supervisor, but the decision itself was mostly based on three factors. First of all, for me, someone with an ethnic Armenian background and a strong personal and research interest in the phenomenon of genocide, the Greek case was a means to learn more about the Armenian Genocide. Second, there was almost no work devoted to the Greek Genocide in Armenian language literature. I thought that the Armenians, as a nation who saw the horrors of the genocide, should know more about other groups with similar experiences. Last but not least, it was my personal interest in Modern Greek history that played a role in choosing such a topic for my research.
Q: Why is May 19 is defined as a Remembrance Day? Is there a special incident or reason behind this? When, how, and by who this day was chosen as a Remembrance Day?
A: After a formal recognition of the Pontian Greek Genocide by the Parliament of Greece in February of 1994, May 19 was selected as a day of remembrance. The day was chosen because on the same day of 1919, general Mustafa Kemal landed in Samsun (a port in Pontus), which marked the beginning of the last and most tragic page of the Greek genocide. In other words, this was the start of the Greek “final solution.” Almost all Greeks of Pontus and other regions of Asia Minor were deported or exterminated in their villages and towns within the following 3 and a half years.
Q: When and under what circumstances did the Greek Genocide begin?
A: To answer this question, there need to be some clarifications on the term “Greek Genocide.” If we are talking about the Pontian case, the deportations and massacres of the Pontic Greeks mostly, although not exclusively, began in 1916. However, if we want to have a larger picture of anti-Greek persecutions, we have to go back to the eve of World War I (1913-1914), when the Turkish authorities deported – and in some places killed – Greeks of Western Asia Minor and Thrace.
Q: What were the motives and factors of the Greek Genocide?
A: A part of the answer can be found if one looks at the spatial and temporal patterns of this tragedy. Initially, in the period of 1913-1914, the immediate aim of the Turkish authorities was to “free” the coastal areas of the Aegean sea from the Greek population to eliminate the potential support that those Greeks could provide in the event of a potential war between Greece and Ottoman Empire. One should remember that this is was a period of intensifying tensions between Greece and the Ottoman Empire.
However, the nature of anti-Greek policy had been changing over time. After the deportations and massacres of Armenians in 1915, the Young Turks realized that a similar policy can be implemented against the Greeks as well. So, one can observe an intensification of the anti-Greek measures after 1916. The entry of Greece to World War I further boosted anti-Greek sentiments in Turkey. Now, not only were Greeks deported, but also massacred. In the years following World War I, the Kemalist nationalists continued Greek deportations and massacres more intensively.
Here, one can see what German historian Hans Mommsen called a “cumulative radicalization” for the Jewish case. The anti-Greek policy did not have the same motives, say, in 1914, and in 1921. Young Turks and later the Kemalists radicalized their policy over time because of a myriad of factors, developments, and circumstances. The changing nature of the relation between the Ottoman Empire and Greece, the Armenian Genocide, World War I, and many other factors impacted and shaped that policy.
Q: How long did the Greek Genocide last and were there distinct phases of implementation?
A: The main events occurred in the period between 1913 and 1923. As said above, there were changing motives and factors during this period. Based on the nature and pursued goals, one can differentiate at least three phases: (a) the deportation of the Greeks from Western Asia Minor and Thrace in 1913-1914; (b) The deportation and massacres during World War I (mostly after 1916); and (c) persecutions of the Greeks by the Kemalists (1919-1923).
Q: What were the consequences of the Pontic Greek Genocide?
A: As in any case of genocide, the consequences were terrible. Hundreds of thousands were killed, 1.5 million were deported to Greece. Greeks lose their properties, cultural and religious institutions. If the fall of Constantinople in 1453 and the Empire of Trapizon in 1461 were the end of Greek political presence in Asia Minor, the genocide, in turn, marked the end of their physical presence as well.
Q: We know that the Greeks were subjected to genocide not only in Pontus? Can you tell us where else the Greeks were massacred and what are the key differences between these cases?
A: Pontus is perhaps the most well-known case of the Greek Genocide. Yet, one should not forget that Greek persecutions occurred in Thrace, Western, and Central Asia Minor as well. Again, if we want to see the differences, we should observe the temporal patterns. For example, on the western shores of Asia Minor, the forced deportation was initially the main method of the anti-Greek policy prior to World War I. However, as we know very well, the perpetrators killed more than 100 thousand Greeks and Armenians during the event known as the “Burning of Smyrna” in 1922.
Q: What are the similarities and/or differences between the Armenian Genocide and the Pontic Greek Genocide?
A: If I try to sum up here my observations, I would say that similarities and even generalities include: prehistory, the perpetrators, deportation as a means to destroy, various methods of killings. No wonder Henry Morgenthau, then US ambassador to Turkey, noted: “The Armenians are not the only subject people in Turkey which have suffered from this policy of making Turkey exclusively the country of the Turks. The story which I have told about the Armenians I could also tell with certain modifications about the Greeks and the Syrians. Indeed the Greeks were the first victims of this nationalizing idea.”
For differences, the Greek case has more gradual development. As said above, there are differences between Greek persecutions in 1913-1914 and, say in 1921 in regards to motives, methods of implementation, etc. While deportation was initially the main method of anti-Greek violence, then, in the following years, it was accompanied by massacres. Moreover, even if we observe the deportation itself, initially it was just the forced removal of Greek from the coastal towns and villages. Yet, later, deportation became a means to destroy.
To be sure, some scholars see this gradual radicalization in the Armenian case as well. However, it is much better expressed in the Greek case. In my opinion, this difference is related to the factor of the Greek state. In some phases, the presence of Greece somehow constrained the anti-Greek policy. But in other phases, it does not. The Kurdish factor is another important difference. Kurdish participation in the Armenian Genocide is remarkable. This is not to say that the local Muslim population did not participate in the destruction of the Greeks in different parts of Asia Minor, but it occurred to a much lesser degree.
Q: The Zoryan Institute’s last publication “Collective and State Violence in Turkey” addresses most of the cases of violence and mass atrocities orchestrated by Turkey from Empire to Nation-State. Do you think the case of the Pontic Greeks fits within the concept of collective and state violence in Turkey? If yes, how, if not, why not?
A: I have not yet had a chance to read that volume and I do not know its overall argument. But certainly, the Greek case is not only state violence. If we look at the reports of the Oecumenical Patriarchate of Constantinople, or eyewitness accounts, we notice the participation of the various layers of Ottoman society. We need more research on the forms and especially the motives of participation, to have a more accurate answer to your question.
Q: What are the current political developments towards the Pontic Greek Genocide?
A: Currently, several countries, including Armenia, recognize the deportation and massacres of Greeks in the Ottoman Empire as genocide. Greek diasporic organizations and research centers played an important role in international recognition. In this regard, one can notice a growing pressure on Turkey. It seems that the Pontic Greeks have opened a new battlefield against the Turkish denial.
Ten years ago, the Turkish government allowed Oecumenical Patriarchate to celebrate Divine Liturgy in Panagia Sumela Monastery, one of the most famous Greek monasteries in Pontus. As in the case of the Armenian Surb Khach Monastery of Aghtamar, this was organized for propagandistic purposes to show the “goodwill and tolerance” of the Turkish government.
The Turkish government is very sensitive towards the question of the discourse of genocide. In 2006, after the opening of a memorial in Thessaloniki dedicated to the victims of the Greek genocide, then Prime Minister of Turkey, Recep Tayyip Erdogan, criticized this action. We can also remember the Swedish recognition of Ottoman genocides in 2010, after which Turkey recalled its Ambassador to Sweden.
In the Diaspora, Pontic Greek organizations cooperated with their Armenian and Assyrian colleagues and jointly struggle for the recognition of their genocides creating more problems for the Turkish denial.
Q: Do you think it is important to address the crimes against humanity committed in the past? If yes, why, if no, why?
A: Of course, it is important, very important. I can list at least two reasons for that. First of all, we all want a better future, without hatred, prejudices, and xenophobia. However, we can not do that without addressing the wrongs of the past. It is not possible to achieve a better future based on lies and denial. We have to tell the truth, the hard truth, tell what really happened to ignore all kinds of biases and political manipulations.
Second, we can not admit the history written by the “winners,” or put more correctly, the killers. The official narrative has excluded those who were oppressed and killed and celebrates those who did so. Our job, as researchers, is to challenge the official fake narrative and make the oppressed voices heard.
Q: Are there possibilities for the generations of the perpetrators and those of victims to come to a final reconciliation?
A: I think every research on genocide, human rights violation somehow, directly or indirectly, intends to contribute to a possible reconciliation. But one should keep in mind that reconciliation is not possible without facing your history. The non-democratic regime in Turkey, ultra-nationalistic discourse, the denial of past violence, and especially the support of the latest anti-Armenian campaign of Azerbaijan, leave no place for optimism, clearly showing that we are far from reconciliation.
However, we should not be discouraged. We should continue to work to increase the awareness in Turkish society about our common past.
Q: You also worked with the Zoryan Institute within the project “Genocide in the Ottoman Empire: Armenian, Assyrians, and Greeks 1913-1923”. Would you please tell us more about your experience working with the Zoryan Institute?
A: Yes, this was a great experience for me. A couple of years ago, I participated in a conference organized by the Zoryan Institute and Asia Minor and Pontos Hellenic Research Center of Chicago. The immediate result was the volume, Genocide in the Ottoman Empire: Armenian, Assyrians, and Greeks 1913-1923, which includes my paper devoted to the comparison of genocides of the Armenians and Greeks. Both the conference and the resulting book were impressive. The book has received good reviews from scholars of the field and, of course, this is largely due to the rigorous editorial work of George Shirinian, the executive Director of Zoryan Institute.
[1] Postgraduate study in Soviet and some Post-Soviet Countries, that grants a kandidat nauk degree, first of two doctoral-level degrees.
Interview conducted by Mari Hovhannisyan of Zoryan Institute Armenia.
Gevorg Vardanyan is the author of the monograph, Greek Population in the Ottoman Empire and the Asia Minor Disaster, 1914–1923 (in Armenian). Currently, he is working on his doctorate at North Carolina State University. His dissertation is devoted to the Armenian American remembrance of the Armenian Genocide. Vardanyan received his Diploma in History form Yerevan State Pedagogical University in 2008 and kandidat nauk (patmakan gitut’yunneri t’eknatsu) degree from the Institute of Oriental Studies of the Armenian National Academy of Sciences in 2011. Following graduation, he moved to the Armenian Genocide Museum-Institute (AGMI), the most prestigious and famous museum in Armenia, where he held various positions, such as a researcher, a senior researcher, a head of the Department of Comparative Genocide Studies, and an Academic Secretary. In 2017, he was appointed as the Acting Director of the AGMI with a decree of the Prime-Minister of Armenia and served until joining North Carolina State University in 2018.
Հարցազրույց Գեւորգ Վարդանյանի հետ
1. Մայիսի 19-ը Պոնտոսի հույների ցեղասպանության հիշատակի օրն է։ Որոշ գիտնականները եւ իրավապաշտպան կազմակերպություններ, ինչպես նաեւ ցեղասպանգիտության մեջ մասնագիտացած կենտրոններ կատարում են հետազոտություններ Պոնտոսի հույների ցեղասպանության վերաբերյալ։ Սակայն պետք է խոստովանենք, որ սա հանրության լայն շրջանակների կողմից չճանաչված եւ քիչ հայտնի ցեղասպանություններից մեկն է աշխարհում։ Ինչո՞ւ որոշեցիք զբաղվել Պոնտոսի հույների ցեղասպանության ուսումնասիրմամբ։
Ի սկզբանե որոշումը կայացվել էր 2008 թվականին, երբ ես ընդունվեցի Հայաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիայի Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի ասպերանտուրան։ Ես ընտրեցի այս թեման իմ գիտական ղեկավարի հետ մի քանի քննարկումներից հետո, սակայն որոշումը գլխավորապես հիմնված էր երեք գործոնի վրա։ Նախ, ինձ համար, որպես հայկական ծագում ունեցող մեկի, ով ունի խորը անձնական եւ գիտական հետաքրքրություններ ցեղասպանություն երեւույթի վերաբերյալ, հույների ցեղասպանությունը նշանակում էր սովորել ավելի շատ բան Հայոց ցեղասպանության մասին։ Երկրորդ, գրեթե չկար հայերենով գրված աշխատանք հույների ցեղասպանության մասին։ Ես մտածեցի, որ հայերը, որպես ազգ, որ տեսել են ցեղասպանության սարսափները, պետք է իմանան ավելին այլ ազգերի նույնօրինակ կենսափորձի մասին։ Վերջապես, որ պակաս կարեւոր չէր, ես ունեի անձնական հետաքրքրություն հույների նորագույն պատմության վերաբերյալ, որը եւս մեծ դեր խաղաց այս թեման ընրտելու հարցում։
2. Ինչո՞ւ է մայիսի19-ը սահամանված որպես հիշատակի օր։ Կա՞ որեւէ հատուկ դեպք կամ պատճառ։ Ե՞րբ, ինչպե՞ս եւ ո՞ւմ կողմից է այդ օրը հռչակվել որպես հիշատակի օր։
1994 թվականի փետրվարին՝ Հունաստանի խորհրդարանի կողմից Պոնտոսի հույների ցեղասպանության պաշտոնական ճանաչումից հետո, մայիսի 19-ը հռչակվել է հիշատակի օր։ Ընտրվել է այդ օրը, որովհետեւ 1919 թվականի ճիշտ նույն օրը Մուստաֆա Քեմալը մտնում է Սամսուն (նավահանգիստ Պոնտոսում), որը սկիզբ դրեց հույների ցեղասպանության վերջին եւ ամենաողբերգական էջին։ Այլ կերպ ասած՝ սա հույների խնդրի «վերջնական լուծման» սկիզբն էր։ Հաջորդ 3 ու կես տարվա ընթացքում Պոնտոսի և Փոքր Ասիայի այլ շրջանների գրեթե բոլոր հույները տեղահանվեցին կամ ոչնչացվեցին իրենց գյուղերում և քաղաքներում:
3. Ե՞րբ եւ ի՞նչ հանգամանքներում է տեղի ունեցել հույների ցեղասպանությունը։
Այս հարցին պատասխանելու համար պետք է որոշակի պարզաբանում կատարել «հույների ցեղասպանություն» եզրույթի վերաբերյալ։ Եթե մենք խոսում ենք Պոնտոսի դեպքերի մասին, ապա Պոնտոսի հույների տեղահանություններն ու սպանությունները գլխավորապես, բայց ոչ բացառապես, սկսվել են 1916 թվականին։ Սակայն, եթե ուզում ենք հակահունական հալածանքների վերաբերյալ ավելի ընդարձակ պատկերացում ունենալ, պետք է ետ գնալ Առաջին աշխարհամարտի նախօրե (1913-1914 թթ․), երբ թուրքական իշխանությունները արտաքսեցին, իսկ որոշ վայրերում սպանեցին Փոքր Ասիայի արեւմտյան հատվածի եւ Թրակիայի հույներին։
Հույների ցեղասպանությունը՝ փոքրամասնությունների, այդ թվում հայերի, ասորիների եւ եզդիների դեմ, պետության կողմից իրականացվող լայնածավալ բռնության մի մասն է։ Կան մի շարք գործոններ, որոնք պետք է հաշվի առնել քննելու համար այն հանգամանքները, որոնց ներքո այն սկսվեց՝ պատմական համատեքստ, թուրքական ազգայնականություն, արտակարգ իրավիճակ, շարունակականություն եւ այլն։ Կախված մեկնաբանությունից՝ այս կամ այն ասպեկտը կարելի է առաջ բերել։
4. Որո՞նք էին հույների ցեղասպանության դրդապատճառներն ու գործոնները։
Պատասխանի մի մասը կարելի է գտնել, եթե նայենք այս ողբերգության տարածական և ժամանակային օրինաչափություններին: Ի սկզբանե՝ 1913-1914 թվականներին, թուրքական իշխանությունների անմիջական նպատակն էր «ազատել» Էգեյան ծովի ափամերձ տարածքները Հունաստանի բնակչությունից` վերացնելու համար այն հնարավոր օժանդակությունը, որը այդ շրջանի հույները կարող էին ցուցաբերել հույներին Հունաստանի և Օսմանյան կայսրության միջեւ հավանական պատերազմի դեպքում: Պետք է հիշել, որ սա Հունաստանի և Օսմանյան կայսրության միջև լարվածության սրման շրջան էր:
Այդուամենայնիվ, հակահունական քաղաքականության բնույթը փոխվում էր ժամանակի ընթացքում։ 1915-ին հայերի դեմ իրագործած տեղահանությունից եւ կոտորածներից հետո երիտթուրքերը հասկացան, որ նմանատիպ քաղաքականություն կարելի է իրականացնել նաեւ հույների նկատմամբ: Այսպիսով, հակահունական միջոցների ակտիվացում կարելի է նկատել 1916 թվականից հետո։ Հունաստանի մուտքն Առաջին համաշխարհային պատերազմ էլ ավելի ուժեղացրեց Թուրքիայում հակահունական տրամադրությունները: Այժմ հույներին ոչ միայն արտաքսում էին, այլ նաեւ կոտորում: Առաջին համաշխարհային պատերազմին հաջորդող տարիներին քեմալական ազգայնականները ավելի ինտենսիվ կերպով էին շարունակում հույների տեղահանումներն ու կոտորածները:
Այստեղ կարելի է տեսնել այն, ինչ գերմանացի պատմաբան Հանս Մոմսենը անվանում էր «կուտակային արմատականացում» հրեաների դեպքում։ Հակահունական քաղաքականությունը չունեցավ նույն դրդապատճառները 1914 և 1921 թվականներին: Երիտթուրքերը եւ հետագայում քեմալականները ժամանակի ընթացքում արմատականացրեցին իրենց քաղաքականությունը՝ անհամար գործոնների, զարգացումների եւ հանգամանքների պատճառով: Օսմանյան կայսրության եւ Հունաստանի միջեւ հարաբերությունների փոփոխվող բնույթը, Հայոց ցեղասպանությունը, Առաջին աշխարհամարտը, եւ մի շարք այլ գործոններ ազդեցին եւ ձեւավորեցին այդ քաղաքականությունը։
5. Որքա՞ն ժամանակ եւ ի՞նչ փուլերով է իրականացվել հույների ցեղասպանությունը։
Հիմնական իրադարձությունները տեղի են ունեցել 1913-ից 1923 թվականներն ընկած ժամանակահատվածում։ Ինչպես արդեն նշեցի, այս ժամանակահատվածում կային փոփոխվող դրդապատճառներ եւ գործոններ: Կախված բնույթից եւ հստակ նպատակներից՝ կարելի է տարբերակել առնվազն երեք փուլ․ ա) հույների արտաքսումը Փոքր Ասիայից եւ Թրակիայից 1913-1914 թվականներին, բ) տեղահանություններն ու կոտորածները Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում (հիմնականում 1916 թվականից հետո), գ) հույների նկատմամբ իրագործվող հալածանքներ քեմալականների կողմից (1919-1923):
6. Ի՞նչ հետեւանքներ է ունեցել Պոնտոսի հույների ցեղասպանությունը։
Ինչպես ցեղասպանության որեւէ դեպք, այս պարագայում եւս հետեւանքները սարսափելի էին: Հարյուր հազարավոր մարդիկ սպանվեցին, 1,5 միլիոնը արտաքսվեց Հունաստան: Հույները կորցրեցին իրենց ունեցվածքը, մշակութային եւ կրոնական հաստատությունները: Եթե 1453 թվականին Կոստանդնուպոլսի եւ 1461 թվականին Տրապիզոնի կայսրության անկումները Փոքր Ասիայում հունական քաղաքական ներկայության ավարտն էին, ապա ցեղասպանությունն իր հերթին նշանակում էր նաեւ նրանց ֆիզիկական ներկայության ավարտ:
7. Գիտենք, որ հույները ցեղասպանության են ենթարկվել ոչ միայն Պոնտոսում։ Կարո՞ղ եք ասել, թե հույները ուրիշ որ վայրերում են ենթարկվել ցեղասպանության, եւ որոնք են եղել այս դեպքերի հիմնական տարբերությունները ։
Պոնտոսը, թերեւս, հույների ցեղասպանության ամենահայտնի դեպքն է: Սակայն, չպետք է մոռանալ, որ հույները հալածանքների են ենփարկվել նաեւ Թրակիայում, Արևմտյան եւ Կենտրոնական Փոքր Ասիայում: Կրկին, եթե ուզում ենք տարբերությունները տեսնել, ապա պետք է դիտարկենք նաեւ ժամանակի օրինաչափությունները։ Այսպես օրինակ, Փոքր Ասիայի արեւմտյան ափերին հույների բռնի տեղահանումը հակահունական քաղաքականության առաջին մեթոդն էր մինչ Առաջին աշխարհամարտը։ Սակայն, ինչպես գիտենք, ոճրագործները սպանել են ավելի քան հարյուր հազար հույնների եւ հայերի 1922 թվականին տեղի ունեցած հայտնի «Զմյուռնայի աղետի» ժամանակ։
8. Որո՞նք են նմանությունները եւ/կամ տարբերությունները Հայոց ցեղասպանության եւ Պոնտոսի հույների ցեղասպանության միջեւ։
Ես իմ հոդվածներից մեկում վերլուծել եմ նմանություններն ու տարբերությունները: Եթե փորձեմ ամփոփել իմ դիտարկումները, ապա կասեմ, որ նմանություններն ու ընդհանրությունները ներառում են նախապատմություն, հանցագործներ, արտաքսումը որպես ոչնչացման միջոց, սպանությունների տարբեր մեթոդներ:
Զարմանալի չէ, որ այն ժամանակ Թուրքիայում ԱՄՆ դեսպան Հենրի Մորգենթաուն նշել է. «Հայերը Թուրքիայում միակը չէին, ովքեր տուժել են Թուրքիան բացառապես թուրքերի երկիր դարձնելու այս քաղաքականությունից: Այն, ինչ պատմել եմ հայերի մասին, որոշ փոփոխություններով կարող էի պատմել նաեւ հույների եւ սիրիացիների մասին: Իսկապես հույները այս ազգայնական գաղափարի առաջին զոհերն էին»:
Ինչ վերաբերում է տարբերություններին, ապա հույների դեպքն ունեցել է ավելի աստիճանական զարգացում։ Ինչպես նշեցի ավելի վաղ, տարբերություններ կան հույների դեմ 1913-ից 1914 թվականներին եւ ասենք 1921 թվականին իրագործված հալածանքների միջեւ դրանց իրագործման դրդապատճառների, իրականացման մեթոդների եւ այլնի առումով։ Մինչ տեղահանությունը հակահունական բռնության սկզբնական գլխավոր մեթոդն էր, հաջորդող տարիներին այն արդեն ուղեկցվում էր կոտորածներով։ Ավելին, եթե անգամ դիտարկենք միայն տեղահանությունը, ապա սկզբնական շրջանում այն լոկ հույներին ափամերձ քաղաքներից եւ գյուղերից հեռացնելն էր։ Սակայն, հետագայում տեղահանությունը դարձավ բնաջնջան մեթոդ։ Անշուշտ, որոշ գիտնականներ տեսնում են այս աստիճանական արմատականացումը Հյաոց ցեղասպանության պարագայում եւս, սակայն այն ավելի վառ արտահայտված է հույների դեպքում։ Իմ կարծիքով, այս տարբերությունը պայմանավորված է հունական պետության գործոնով։ Որոշ փուլերում Հունաստանի ներկայությունը որոշակի առումով զսպում էր հակահունական քաղաքականությունը։ Բայց այլ փուլերում դա տեղի չէր ունենում։
Քրդական գործոնը մեկ այլ կարեւոր տարբերություն է։ Քրդերի մասնակցությունը Հայոց ցեղասպանությանն ակնառու է։ Սա չի նշանակում, որ տեղի մուսուլման բնակչությունը չի մասնակցել հույների բնաջնջմանը Փոքր Ասիայի տարբեր շրջաններում, սակայն դա տեղի է ունեցել անհամեմատ ավելի քիչ։
9. Զորյան ինստիտուտի վերջին հրատարակությունը՝ «Հավաքական եւ պետական բռնությունը Թուրքիայում», անդրադառնում է Թուրքիայի կողմից կայսրությունից մինչեւ ազգային պետություն իրագործած բռնության եւ զանգվածային կոտորածների դեպքերի մեծ մասին։ Ի՞նչ եք կարծում, արդյոք Պոնտոսի հույների ցեղասպանությունը տեղավորվում է Թուրքիայում հավաքական եւ պետական բռնությունների հասկացության մեջ։ Եթե այո, ինչպե՞ս։ Եթե ոչ, ինչո՞ւ։
Ես դեռեւս հնարավորությւոն չեմ ունեցել ծանոթանալու այդ գրքին եւ չգիտեմ դրա հիմնական փաստարկը։ Բայց անշուշտ, հույների ցեղասպանությունը միայն պետական բռնություն չէր։ Եթե նայենք Կ․ Պոլսի Տիեզերական պատրիարքության զեկույցները կամ ականատեսների վկայությունները, մենք կտեսնենք օսմանյան հասարակության տարբեր խավերի մասնակցությունը այդ դեպքերին։ Ձեր հարցին ավելի հստակ պատասխան տալու համար մասնակցության ձեւերի եւ հատկապես դրդապատճառների վերաբերյալ ավելի շատ հետազոտական աշխատանք կատարելու անհրաժեշտություն կա։
10. Որո՞նք են ներկայիս քաղաքական զարգացումները Պոնտոսի հույների ցեղասպանության վերաբերյալ։
Այժմ մի շարք երկրներ, այդ թվում նաեւ Հայաստանը, ճանաչում է հույների տեղահանությունը եւ կոտորածները Օսմանյան կայսրությունում որպես ցեղասպանություն։ Հունական սփյուռքյան կազմակերպությունները, հետազոտական կենտրոնները կարեւոր դերակատարում ունեցան միջազգային ճանաչման գործում։ Այս առումով կարելի է տեսնել աճող ճնշում Թուրքիայի վրա։ Թվում է, թե Պոնտոսի հույները նոր ճակատամարտ են սկսել թուրքական ժխտողականության դեմ։
Տաս տարի առաջ թուրքական կառավարությունը թույլատրեց Տիեզերական պատրիարքությանը Սուրբ պատարագ մատուցել Պոնտոսի հունական ամենահայտնի վանքերից մեկում՝ Պանագիա Սումելա վանքում։ Ախթամարի Սուրբ խաչ հայկական եկեղեցու պարագայում այն կրում էր քարոզչական նպատակներ՝ ցույց տալու համար թուրքական կառավարության «բարի կամքն ու հանդուրժողականությունը»։
Թուրքիայի կառավարությունը շատ զգայուն է ցեղասպանության դիսկուրսի հարցում: 2006 թվականին Սալոնիկում հույների ցեղասպանության զոհերին նվիրված հուշարձանի բացումից հետո այդ ժամանակ Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը քննադատեց այդ իրադարձությունը։ Կարելի է հիշել նաև 2010 թվականին Շվեդիայի կողմից Օսմանյան կայսրությունում տեղի ունեցած ցեղասպանությունների ճանաչումը, որից հետո Թուրքիան հետ կանչեց Շվեդիայում իր դեսպանին:
Սփյուռքում Պոնտոսի հունական կազմակերպությունները համագործակցում էին հայ և ասորի գործընկերների հետ և միասին պայքարում իրենց հայերնակիցների դեմ իրագործված ցեղասպանությունների ճանաչման համար `ստեղծելով ավելի շատ խնդիրներ թուրքական ժխտողականության համար:
11. Ի՞նչ եք կարծում՝ կարեւոր է արդյոք անդրադառնալ մարդկայնության դեմ անցյալում տեղի ունեցած հանցագործություններին։ Եթե այո, ինչո՞ւ։ Եթե ոչ, ինչո՞ւ։
Անշուշտ, կարեւոր է, նույնիսկ շատ կարեւոր։ Կարող եմ նշել առնվազն երկու պատճառ։ Նախ, մենք բոլորս ավելի լավ ապագա ենք ուզում՝ առանց ատելության, նախապաշարմունքի եւ այլատյացության։ Սակայն, մենք չենք կարող այն կերտել առանց անցյալում տեղի ունեցած սխալների անդրադառնալու։ Հնարավոր չէ կերտել ավելի լավ լավ ապագա՝ հիմնված ստի եւ ժխտողականության վրա։ Մենք պարտավոր ենք ճշմարտությունն ասել, ծանր ճշմարտությունը, պատմել, թե ինչ է իրականում տեղի ունեցել՝ անտեսելով ամեն տեսակ կանխակալություններն ու քաղաքական շահարկումները։
Երկրորդ, մենք չենք կարող ընդունել «հաղթողների» կամ ավելի ճիշտ է ասել մարդասպանների գրած պատմությունը։ Պաշտոնական պատմությունը բացառել է հալածվածների եւ սպանվածների պատմությանն անդրադարձումը, պատվում է միայն նրանց, ովքեր իրագործել են այն։ Մեր՝ հետազոտողներիս գործն է վիճարկել պաշտոնական կեղծ պատմությունը եւ լսելի դարձնել խոսելու ու պատմելու հնարավորությունից եւ իրավունքից զրկվածների ձայները։
12. Կա՞ արդյոք ոճրագործների եւ զոհերի սերունդների միջեւ վերջնական հաշտեցման հնարավորություն։
Կարծում եմ, որ ցեղասպանության կամ մարդու իրավունքների խախտումներին նվիրված ցանկացած հետազոտություն ուղղակի կամ անուղղակի կերպով նպատակ ունի խթանելու հնարավոր հաշտեցումը։ Բայց պետք է հիշել, որ հաշտեցումն անհնարին է առանց սեպական պատմության հետ առերեսման։ Թուրքիայում ոչ ժողովրդավարական վարչակարգը, ուլտրաազգայնական դիսկուրսը, անցյալում տեղի ունեցած բռնությունների ժխտումը եւ հատկապես Ադրբեջանի կողմից իրականացված հակահայական վերջին արշավներին աջակցությունը, լավատեսության ոչ մի տեղ չի թողնում, ավելին՝ ակնհայտորեն ցույց են տալիս, որ մենք դեռեւս շատ հեռու ենք հաշտեցումից։ Այդուամենայնիվ, մենք չպետք է հուսահատվենք։ Մենք պետք է շարունակենք աշխատել Թուրքիայի հասարակության շրջանում մեր ընդհանուր պատմության վերաբերյալ իրազեկվածությունը բարձրացնելու ուղղությամբ։
13. Դուք աշխատել ենք նաեւ Զորյան ինստիտուտի հետ «Ցեղասպանությունը Օսմանյան կայսրությունում․ հայերը, ասորիները եւ հույները 1913-1923 թթ․» նախագծի շրջանակում։ Կպատմե՞ք մի փոքր ավելին Զորյան ինստիտուտի հետ Ձեր համագործակցության մասին։
Այո, դա մեծ փորձառություն էր ինձ համար։ Մի քանի տարի առաջ ես մասնակցեցի Զորյան ինստիտուտի եւ Չիկագոյի «Փոքրասիական եւ պոնտոսյան հետազոտությունների հունական կենտրոնի» կազմակերպած գիտաժողովին։ Դրան անմիջապես հաջորդեց «Ցեղասպանությունը Օսմանյան կայսրությունում․ հայերը, ասորիները եւ հույները 1913-1923 թթ․» գրքի հրատարակությունը, որն ընդգրկում էր նաեւ իմ հոդվածը՝ նվիրված հայերի եւ հույների ցեղասպանությունների համեմատությանը։ Ե՛ւ գիտաժողովը, ե՛ւ որպես արդյունք հրատարակված գիրքը շատ տպավորիչ էին։ Գիրքը ոլորտի գիտնականների կողմից արժանացավ բարձր գնահատանքի, որն, անշուշտ, մեծապես պայմանավորված էր Զորյան ինստիտուտի գործադիր տնօրեն Ջորջ Շիրինյանի մանրակրկիտ խմբագրական աշխատանքով։
Հարցազրույցը վարեց Մարի Հովհաննիսյանը
Գեւորգ Վարդանյանը «Հույն բնակչությունն Օսմանյան կայսրությունում և Փոքրասիական աղետը (1914-1923թթ.)»
Գեւորգ Վարդանյանը «Հույն բնակչությունն Օսմանյան Կայսրությւոնում եւ փոքրասիական աղետը (1914-1923 թթ․)» գրքի հեղինակն է։ Այժմ աշխատում է իր դոկտորական հետազոտությ
